ogenblikstemming

‘Hoewel de geschiedenis van Veenhuizen terug gaat tot 1381 is het bekend geworden als gevangenisdorp sinds de bouw van drie grote gestichten voor bedelaars, landlopers en wezen. Initiatiefnemer in 1823 was de Maatschappij van Weldadigheid.
Veenhuizen vormde oorspronkelijk een veenontginningsdorp dat reeds wordt genoemd in 1381 als Veenhuysen. In 1823 veranderde het aanzien van het dorp volledig toen er drie grote gestichten voor bedelaars, landlopers en wezen werden gebouwd.

De Maatschappij van Weldadigheid wilde de armen door middel van arbeid op het land en de vervening heropvoeden. Aanvankelijk bood men arme gezinnen uit de grote steden de gelegenheid vrijwillig naar Drenthe te komen en zich daar in koloniën te vestigen. Het idee hierachter was dat men zo als boer een nieuw bestaan kon opbouwen.

Was dit oorspronkelijk gebaseerd op vrijwillige deelname, allengs veranderde dit in een verplichting en later – na de overname in 1859 door de rijksoverheid – in straf. Nog steeds zijn in Veenhuizen drie gevangenissen in gebruik.’

Aldus een klein stukje geschiedenis. We zijn naar het gevangenismuseum aldaar geweest en hebben er niet alleen de geschiedenis van Veenhuizen en zijn bewoners gezien, maar ook de geschiedenis van het straffen vanaf de Middeleeuwen. Heel boeiend tentoongesteld, hoe gruwelijk ook. Maar wat mij het meest heeft getroffen is dat de mensen die er kwamen ‘ ontmenselijkt’ werden: ze kregen een nummer, waren anoniem voor de andere gevangenen omdat zij verplicht waren een stoffen masker voor hun gezicht te dragen zodat zij elkaar niet als mens konden herkennen en zelfs als ze overleden waren werden ze anoniem begraven. Daar moet ik steeds aan denken. Hoe voel je je dan? Hoe kun je dan toch iets van eigenwaarde behouden? Ja, van alles heeft dit het meeste indruk op me gemaakt.

Na de strijk ben ik, met een kop koffie, even op mijn kamer gaan zitten, voor de pc. Daar zag ik de site’ beroepen van toen’ waarop H.M.Lups allerlei informatie geeft over oude beroepen. Dat vind ik genieten en daar wil ik anderen dan ook van laten meegenieten.

Zo las ik over een afbaarder.

Hiermee werd de persoon aangeduid die bij de schelpenvisserij oesters en mossels ontbaardde en in metaalgieterijen de overtollige uitsteeksel verwijderde van de voorwerpen, die uit een gietvorm kwamen.

Toen ik het woord las dacht ik aan een barbier die baarden afscheert. Nee dus, de ‘ baarden’ van schelpdieren en van ijzer. Van de week zagen wij dit in ons favoriete programma’ escape to the country’. Daar waren mannen de baarden van oesters aan het verwijderen.

Een ander beroep dat hele andere associaties bij mij opriep dan het inhield was Aventurier. Geen idee dat dat ook beroep was. Dat was het eeuwen geleden wel degelijk in Zeeland en in Delft.

Een avonturier is daar dan een rondreizend koopman. In de Delftse Keuren van 1537 werd de ‘Çaeckbrugge’ aangewezen als standplaats waar: “aventuyrers mit eenighe vreemdicheit” hun koopwaar aan de man mochten brengen. Van Bleyswijk zegt hier over: “De Kaeckbrugge, die van ouds tot veelerhande, nu seldsame waren, was gedestineert, en na ‘t schijnt, veeltijds door Quack- ofte Lapsalvers ( die men anders avonturiers noemt) geoccupeert en beslagen wierd”.

En ik ontdekte het nog steeds gebruikte woord ‘ quacksalver’ ook in een heel andere betekenis dan dat ik er nu aan geef. Tjonge, wat kun je toch leuke informatie vinden op het internet en dat op een gewone donderdagmorgen in februari.

Het is al weer een tijdje geleden dat ik schreef over oude beroepen in de Franse tijd in Haarlem en omgeving. Ik ben bij de C gebleven en ga nu weer verder. In 1796 waren er vier Capelaans maar wel 18 casteleyns. Ik denk dat er ook vrouwelijke waren want er staat casteleyn(es). Waren de Capelaans niet ouder dan 45, de cateleyns werden wel ouder in hun beroep. Maar boven de 65 was er niet een. Ik noem gewoon even de beroepen verder op met een C, dat is wel te doen:

Cathegesemeester (2), cherge (1), chirurgijn+k (29), cipier (1), clerck (8), coffyschenker (1), collecteur (9), commandant (2), commissalenhouder (1), commissaris (6), comptoirbediende (42), compagniebediende (1), conrector (1), couranteloper (2), courantier+k (3).

De enige beroepen die met een hoofdletter werden geschreven hadden met een geloof te maken.

Waren er ook vrouwen actief in en rond de kerk? Jawel. Als catechiseermeeesteres of aanzegster, als mantelverhuurster (rouwmantels), schoonmaaksters, stoelenzetters of stovenverhuursters. In de marge dus en daar is in veel gevallen nog niet veel veranderd sindsdien.

Ik ‘ knip’ even iets uit een stuk over chirurgynen:

“De exercitie van het Chirurgijns-ambt bestaet in drie poincten, de functie van de Chirurgie, van Hayrsnyden ende Baertscheeren”. In feite kwam het erop neer, dat alle verrichtingen aan het lichaam van de mens met een scherp werktuig behoorden tot het vak van de chirurgie.Hoe veelzijdig de taak van een chirurgijn was blijkt uit het werk van Goverd van den Berg, van 1781 tot aan zijn dood in 1808 chirurgijn te Rijnsburg. Hij leverde bijvoorbeeld medicijnen aan het weeshuis van Rijnsburg en samen met een andere chirurgijn ontving hij ook een somma van zes en zeventig cent per persoon per jaar, “daaronder gerekend het scheerloon van de Personen in het Weeshuis”.
Zoals bij vele beroepen bleef ook dit dikwijls lang in de familie.

De chirurgijnen beoefenden tot op hoge leeftijd hun beroep. Ik was ook benieuwd wat een courantier ook weer was. Ik moest het weten want ik had er al eens over gelezen en jawel, ik weet het weer. Ik zet dat in een ander stuk anders wordt het zo’n lap woorden. Het moet wel leuk blijven om te lezen.
Sorry voor het verspringen van het lettertype, maar hij doet niet altijd wat ik wil. Is op zich ook wel leuk, een eigenwijze computer die zelf bepaalt hoe het eruit komt te zien. Ik gun hem dit pretje.

Ik was net vandaag van plan om weer eens over de beroepen te schrijven in de Franse Tijd toen ik een mail van Ibo ontving over het stuk op 5 december. Ik had het daar over een boomster en Ibo en ik dachten aan een vrouw die de afsluitboom van een tol bediende. Maar Ibo zou Ibo niet zijn als hij niet verder zou gaan zoeken, ( daarom ben ik zo blij met hem als vriend) en hij heeft via internet voor ons weten te achterhalen wat dat beroep inhield en nog steeds mogelijk inhoudt. Omdat hij het zelf zo goed opschreef neem ik dat gewoon over, met zijn toestemming. Volgende keer ga ik met de beroepen door die met een c beginnen en daar zijn ook weer beroepen bij waar ik nog nooit van heb gehoord. Dat ga ik dus eerst even wat meer uitzoeken, maar voor nu hebben we info genoeg over de ‘ boomster’.

Lang geduurd, maar eindelijk toch gevonden. Het betreft het beroep: boomster

jouw verhaal van 5 december 2014.

Ook in de familie Reijnders kwam het beroep BOOMSTER voor bleek uit de gegevens die ik op internet vond. Een mail gestuurd en

Ik kreeg van de familie Reijnders het volgende antwoord:

“Mijn schoonvader was planner in een textielfabriek. Mijn vrouw is dan ook een beetje thuis in de terminologie van de textielindustrie.

Toen ik het beroep ‘boomster’ noemde, was het eerste wat ze zei:’ iemand die een boom opzet’

Als ik het goed begrijp is ‘een boom opzetten’ het gereedmaken van de boom met lengtedraden waar tussendoor later de dwarsdraden worden ‘geweven’ . In Haarlem was vroeger ook textielindustrie, dus dat past.

TEXTIEL

Een weefgetouw is wel een wonder van vernuft, maar weven was toch puur handwerk. Aan het feitelijke weven ging een arbeidsintensief proces vooraf. Van het vlas werd eerst het zaad eraf gerepeld om te verwerken tot lijnolie. Dan werd het vlas drie weken in water gezet, waarna het met een grove kam werd gehekeld tot vezels.

Voordat de vezels met een spinnewiel tot draden werden gesponnen, werden ze met een fijnere kam nog eens gehekeld. De gesponnen draden werden op de kettingboom gezet, die in het weefgetouw werd geplaatst. Pas dan kon het worden geweven tot een grof soort linnen. Het is schering en inslag dat we uitdrukkingen uit de textielbewerking in onze taal tegenkomen: hekelen, oprakelen, een boom opzetten, over één kam scheren.”

gr.Iep

Ik begin met een afbeelding die bij de vorige letter hoort, namelijk bij de aanplakker.

Verder in mijn oude boek ‘ 12 Opstellen over Haarlem e.o. In de Franse tijd (1780-1813) kwam ik bij de letter B. Deze lijst is een stuk langer dan die van de A dus die ga ik niet helemaal overtypen. Ik pak er wat uit. Zo zie ik dat de grootste groep werkers onder ‘ boomster’ staan: 184 werkers. Wat een boomster is heb ik nog niet kunnen achterhalen. Wel dat je het tot op late leeftijd kunt doen want er zijn maar drie beroepen waar mensen boven de 76 jaar nog werkten : 1 bij boer en knecht, 1 bij de breijsters, maar 3 bij de boomster.

De enige die ook ruim boven de 100 personen zit is de groep van de bakkers: 130.

ik kijk even naar vrouwenberoepen en zie als eerste de baakster. Haarlem had in 1796 4 baaksters: 1 tussen de 36/45 jaar oud en 3 tussen de 56/65 jaar. Met hun ervaring zullen de kinderen wel niet te heet gebakerd zijn (hoop ik).

Haarlem had toen 1 besteedster en die was tussen de 56 en 65 jaar oud. Wat deed een besteedster? Zij had een soort uitzendbureau waar zij dienstbodes verhuurde. Maar ook minnemoers. Dat waren vrouwen die de kinderen van anderen de borst gaven, tegen betaling. De besteedsters stonden niet altijd goed bekend. Zij verhuurden ook wel eens voor andere zaken hun dienstbodes.

Er staat ook als beroep ‘ bon logis’ en ik denk dat we dat tegenwoordig bed and breakfast zouden noemen. Daar ben ik ook nog niet veel wijzer van geworden. Maar er was er 1 en die was tussen de 56 en 65 jaar oud.

Het laatste vrouwenberoep bij deze letter is die van breijster. Het zijn er 9, verdeeld over alle leeftijden. Wat maakten zij met hun breidkunst: kousen, handschoenen, sokken, slaapmutsen, mutsjes, armkleederen, moffen, dassen, borstrokken, hemdrokken, onderbroeken, hoofddeksels, omslagdoeken, kousebanden en draagbanden.

Een beschrijver van dit beroep eindigt met “ derzelver beoefenaren hunnen tijd geenszins nutteloos besteden.”

Wel, ik vind dat ik dat ook niet heb gedaan vanmiddag. Ik was heel veel van plan maar heb lekker op mijn kamer zitten lezen en computeren en met Ton naar ‘ escape to the country’ gekeken. Morgen word ik wel weer buiten actief.

Gisteren heb ik een heel bijzonder oud boek gekocht:’ 12 Opstellen over Haarlem e.o. in de Franse tijd – (1780-1813). Daar staan bijvoorbeeld alle beroepen in die in 1796 in Haarlem werden uitgeoefend. Ik zal die onder de letter A laten zien:

Aanplakker (1)
Aardappelkoopman (3)
Aardwerkman (9)
Adiedant van de jagers (1)
Advocaat (1)
Afbreeker (2)
Apotecar (18)
Apotecarsknecht (14)
Appelkruier (2)
Architect (1)
Assenmaker (3)
Aswerker (2)
Azijnmaker + k. (7)

En daar staan dan ook de gemiddelde leeftijden achter. Ik vind dit boeiend om te lezen. Wat hielden sommige beroepen in? Kun je bestaan van alleen appels te kruien? Ik heb even opgezocht wat de taak van een ‘ aanplakker’ nu was.

Een aanplakker verzorgde bekendmakingen van openbare brieven, afkondigingen, ambtelijke besluiten en dergelijke door middel van aanplakking op openbare plaatsen. Een aanplakker werd ook wel reizende bode genoemd.

Ik herinner me dat bij ons raadhuis ook altijd twee kastjes buiten hingen waar allerlei mededelingen en bekendmakingen werden opgehangen. Geen idee of dat er nog is. Ga ik een naar kijken. Je snapt, er zal meer volgen over oude beroepen want dit is zo leuk ( althans, dat vind ik).

Ik keek net naar een Engelse serie en zag daar dat de dames met hoed binnen zitten en de mannen met hoed en pet die afnamen als ze binnen kwamen en die alleen buiten droegen. Dat was vroeger zo en of het nog ergens wordt gedaan weet ik niet. Maar hoe ontstaat zoiets? Die traditie gaat terug tot de Middeleeuwen. Als ridders in die tijd bij bijvoorbeeld hun koning binnen kwamen, dan deden zij uit respect hun helm af. Met dit gebaar wilden zij laten zien dat zij niets kwaads in de zin hadden en dat zij zich daar veilig voelden. Ook in de kerk deden zij dat omdat zij dat een heilige en veilige plek vonden.
Dat ridderlijke gebaar verspreidde zich langzaam naar de andere lagen van de bevolking. En ook daar getuigde het van respect voor de bewoners van het huis of voor de kerk. Ik weet nog uit mijn jeugd dat als wij naar de kerk gingen mijn vader zijn hoed afnam voor het naar binnen gaan, net als alle andere mannen. Mijn moeder hield haar hoed op, net als de andere vrouwen. Waarom dat is, dat is niet bekend. Ook niet waarom de etiquette voorschreef dat een vrouw ’s avonds nooit een hoed droeg binnenshuis, in een restaurant of andere gelegenheid.

Beide foto’s heb ik van internet.

Dan is het half november en zit ik toch in een vest op het balkon in de zon te lezen. En het voelt gewoon warm, wat een heerlijk najaar. Wat ik zat te lezen? ‘ De vaderlandse geschiedenis van prehistorie tot nu’ van Han van der Horst. Een van de drie boeken die ik onlangs op de boekenmarkt heb gekocht. En ik was net bij het gedeelte waarin beschreven wordt hoe Vlaanderen is ontstaan. Lees maar mee:

…’Boudewijn, een vazal van Karel de Kale, had een alles verterende passie opgevat voor Judith, de dochter van zijn heer. Van een huwelijk kon door het verschil van status tussen beiden geen sprake zijn. Boudewijn maakte nu ongeveer de ernstigste inbreuk die een vazal op de banden met zijn heer kon maken: hij liep met Judith weg, plukte de bloem van haar onschuld, en het gelukkige paar trad zonder toestemming van Karel in het huwelijk. Jarenlang hebben de twee met een bende getrouwen min of meer als struikrovers rondgezworven, steeds op de vlucht voor de aanhang van Karel de Kale.
Uiteindelijk liet Karel politieke belangen boven zijn woede prevaleren. Hij erkende Boudewijn als schoonzoon een beleende hem met een moerassig gebied ten zuiden van de Schelde, dat zo onveilig werd gemaakt door Deense zeerovers dat de beide klooster bij het dorpje Gent al door de monniken waren ontruimd. Boudewijn wist zijn gebied dermate effectief te beschermen, dat hij er de bijnaam ‘ met de ijzeren arm’ aan overhield. Zijn nazaten bouwden hun erfgoed aan de kust uit tot het graafschap Vlaanderen’.

En nu snap je dus de titel van dit stukje.
Karel de Kale. Geboren 13 juni 823 in Frankfurt am Main en is gestorven in Avrieux ( Savoye) 6 oktober 877.

Hij werd keizer van het Roomse Rijk als Karel II. Hij was de jongste zoon van keizer Lodewijk de Vrome en zijn tweede vrouw Judith van Beieren. Hij huwde met Richildis van Provence en werd vader van Lodewijk de Stamelaar, Judith van West-Francie en Charles the Child.

Stel je voor: Noord-Holland ( dat toen natuurlijk nog niet zo heette) zo rond het jaar 810. Het is al laat in de avond en je bent op pad en staat op het duin, uitkijkend over de zee. En daar komt, uit het niets, een boot aan van een soort die je nog nooit hebt gezien. Later zal zo’n boot een ‘ drakenboot’ genoemd worden. En omdat je hebt geleerd voorzichtig te zijn met met onbekende mensen, ren je naar je dorp in het veen en waarschuwt de mensen. Zij verstoppen zich in de bossen en wachten af wat er gaat gebeuren.

Stel je voor: je vaart rond het jaar 810 in je open boot langs een onbekende kust, ver van huis. Je bent op pad gegaan met de andere Vikingen op zoek naar buit, naar land, naar veroveringen. Twee eeuwen later wordt in de Egissaga, een van de oudste sagen uit Noord-West-Europa beschreven wat de bemanning van het drakenschap zag.

‘ Eens op een nacht, toen het stil weer was, voeren ze de grote rivier op, waar het moeilijk was te landen en het water voor de oevers over een grote afstand ondiep was. Op het land waren vlakten en dichtbij waren bossen. De velden waren nat, omdat het veel geregend had. Daar gingen ze aan land en lieten een derde van de bemanning achter om het schip te bewaken… Ze kwamen weldra bij een dorp, waar veel boeren woonden. Het volk vluchtte het dorp uit, het land in. Maar de Vikingen achtervolgden hen. Daarop kwamen ze bij een ander dorp en een derde…’

Uit de tekst van deze saga ( ik tik maar een heel klein stukje over) blijkt dat de nederzettingen toen en daar direct langs de rivier lagen en dat de veenontginning in Noord-Holland veel eerder is begonnen dan tot voor kort werd gedacht. En dat zij er grootschalig ontgonnen landbouw aantroffen. Weilanden, sloten, bruggen, nederzettingen. Jammer dat ze in die tijd nog geen film hadden want wat een mooi gezicht zal dat geweest zijn, zo een onbekende streek binnen te zeilen, voor anker te gaan en met een deel van de bemanning op onderzoek uit te gaan. Maar wat een angst ook voor de bewoners van de streek. Want zij zullen ondervinden dat de Vikingbendes niet op gezelschapsbezoek kwamen.

Dit inkijkje in de historie van mijn geboortestreek las ik in het boek ‘Noord-Holland’, woordkunst in waterlicht.

Ik las op internet nog iets interessants: het woord Viking duidt mogelijk op een jongere zoon die het ruime sop moest kiezen om als handelaar of zeerover te gaan varen, want de erfenis ging naar de oudste broer. Noorman duidt iedereen aan uit Denemarken, Zweden en Noorwegen.